Gulle gevers in december

Het Kerstfeest gaat in onze westerse cultuur gepaard met gebruiken en rituelen die deels een christelijke, en deels een heidense achtergrond hebben. Een van de belangrijkste aspecten van Kerst is dat men het jaar afsluit in vrede en harmonie, met geliefden, vrienden en alle andere mensen die belangrijk zijn in ons leven. Het geven van geschenken aan elkaar onderstreept deze gedachte. Over dit gebruik, het geven van cadeau's, gaat dit verhaal.

In de Christelijke religie is de geboorte van Jezus een gebeurtenis van de eerste orde, zo niet hèt hoogtepunt (en het begin) van het kerkelijk jaar. Ook in niet-christelijke landen is Kerstmis een alom gevierde feestdag. Dat komt doordat al ver vóór het begin van onze jaartelling aan het einde van december feesten gevierd werden om de zonnewende te vieren, het lengen van de dagen en de terugkeer van het licht te verwelkomen, of om de goden voor vruchtbaarheid en voorspoed in het nieuwe jaar gunstig te stemmen. Aan de goden werden offers gebracht en de festiviteiten gingen gepaard met drank en overvloedige maaltijden. Veel van deze gebruiken zijn in de moderne kerstviering nog altijd terug te vinden.











De Drie Koningen: Caspar, Melchior en Balthasar
Volgens het bijbelverhaal werd de pasgeboren Christus na 12 dagen bezocht door drie wijzen uit het oosten, oftewel drie koningen, daarover verschillen de lezingen. Wel brachten zij in alle versies van de overlevering kostbare geschenken mee voor het Kindje Jezus, goud, wierook en mirre. Zij zijn daarmee de eerste "geschenkgevers" die in verband gebracht worden met het Kerstverhaal.


De Drie Wijzen brachten kostbare geschenken mee
Tegenwoordig draait het geven van cadeaus in de westerse wereld vooral om de figuur van Sint Nicolaas, met name als het om geschenken voor kinderen gaat. In diverse landen wordt het sinterklaasfeest echter op nogal wat verschillende manieren gevierd. Maar eerst even de achtergrond van deze persoon. De heilige Nicolaas werd rond 280 na Christus in Patara geboren, een klein plaatsje in de buurt van Myra in het westen van het tegenwoordige Turkije, als enig kind van een welgestelde familie.

Sint Nicolaas
Al heel jong werd hij wees doordat zijn ouders stierven aan de pest, en hij groeide op in een klooster. Al op 17-jarige leeftijd werd hij tot priester gewijd, enige jaren later werd hij bisschop. Vlak na zijn dood werd hij heilig verklaard. Volgens de legende gebruikte hij al zijn rijkdom om de armen en zieken in zijn land te helpen, en met name was hij gul voor kinderen.

In Angelsaksische landen is het de Kerstman die cadeaus brengt
In een van de bekendste verhalen rond Sint Nicolaas redde hij drie arme gezusters van verkoop in slavernij en prostitutie door hen elk een bruidsschat te geven zodat zij konden trouwen. In de loop der eeuwen groeide zijn populariteit en werd hij vooral bekend als beschermer van kinderen en zeevarenden. Zijn feestdag wordt gevierd op 6 december, zoals gebruikelijk bij heiligen is dat zijn sterfdag.

Net als de Sint komt de Kerstman via de schoorsteen het huis binnen
Vanouds werd deze dag beschouwd als geluksdag voor grote aankopen of voor een huwelijk. Tegen het begin van de Renaissance, rond 1500, was Sint Nicolaas de populairste van alle heiligen in Europa. Zelfs tijdens de Reformatie, toen het vereren van heiligen door de protestanten werd afgeschaft, behield Sint Nicolaas zijn populariteit, vooral in de Nederlanden. Hij is begraven in Bari, in Zuid-Italië, en is nooit in Spanje geweest.


Ook Duitsland en Zwitserland kennen Sint Nicolaas, al heet zijn helper hier "Ruprecht Pelzebock"
Bij ons wordt Sinterklaas duidelijk anders gevierd dan in de ons omringende landen. Vanaf medio november rijdt de Sint op een witte schimmel door de straten, vergezeld van een stel Zwarte Pieten. Hij heeft een dik boek waarin van alle kinderen staat of ze zoet of stout zijn geweest; voor de lieve kinderen is er snoepgoed, maar wie niet braaf is geweest loopt het risico in de zak van één van de Zwarte Pieten te verdwijnen. Op 6 december, de feestdag van de Heilige Nicolaas, is het feest voorbij.


Afbeeldingen van Santa Claus uit vroeger tijden
In de Verenigde Staten kennen ze Santa Claus, een duidelijke afgeleide van onze Hollandse Sinterklaas. Groepen Hollandse emigranten hebben het gebruik van Sinterklaas meegenomen naar Noord-Amerika. In december 1773 en opnieuw in 1774 berichtte een New Yorkse krant dat groepen Hollanders bij elkaar kwamen om zijn sterfdag te gedenken.

Het gedicht van Clement Clark Moore is wereldberoemd geworden
In 1804 bracht John Pintard, een lid van de New York Historical Society, litho's in omloop waarop ‘Sinter Klaas' staat afgebeeld naast een haard waarboven sokken vol cadeautjes en snoepgoed te zien zijn. In 1809 hielp Washington Irving de populariteit van Sinter Klaas te vergroten door aan hem te refereren als de patroonheilige van de stad New York in zijn boek "The History of New York". In 1822 schreef Clement Clarke Moore, een Episcopaal geestelijke, voor zijn drie dochters een lang gedicht getiteld "An Account of a Visit from St. Nicholas".

HIn de 19de eeuw had men nog een heel ander beeld van Santa Claus
Dit gedicht, dat begint met de strofe "Twas the Night Before Christmas" was in hoge mate verantwoordelijk voor het beeld dat men van Santa Claus kreeg: een goedmoedige, rondbuikige elf met een langstelige pijp, die de bovennatuurlijke gave had om door schoorstenen naar binnen te klimmen. Op Kerstavond vloog Santa van huis naar huis in een slee getrokken door acht vliegende rendieren (die in het gedicht door Moore ook van namen werden voorzien), om bij kinderen die het verdienden cadeautjes achter te laten.

Aan de Amerikaanse oostkust werd het idee van Santa Claus die cadeaus rondbrengt door de middenstand gretig aangegrepen om de omzet aan het eind van het jaar te verhogen.


Met name in Duitsland worden overal Kerstmarkten gehouden, het is voor winkeliers een gouden tijd
Winkels begonnen rond 1820 te adverteren met kerstthema's en tegen 1840 hadden kranten al hele katernen met kerstadvertenties, waarbij de populaire Santa Claus graag werd afgebeeld.

Santa Claus
Het duurde niet lang of winkels lieten Santa in persoon opdraven om kinderen (en hun kooplustige ouders) naar de zaak te trekken. Rond 1890 had het Leger des Heils geld nodig voor gratis maaltijden aan behoeftige gezinnen. Hiervoor lieten zij in New York werklozen verkleed als Santa Claus op straathoeken geld inzamelen, waarbij ze een bel lieten klinken. Sindsdien zijn deze "Salvation Army Santas" in de tijd voor Kerst niet meer uit het Amerikaanse straatbeeld weg te denken.


Ook in Cuba werd de "Coca-Cola" kerstman populair
Hoewel Santa Claus in de Verenigde Staten al sinds het einde van de 19de eeuw als gezellige, dikke man met witte baard en een rode jas wordt afgebeeld, dateert het huidige beeld dat de Amerikanen van Santa hebben uit de jaren ‘30 van de 20ste eeuw. In 1931 tekende Haddon Sundblom voor een reclamecampagne van Coca Cola de nu zo bekende figuur. Gedurende 35 jaar werd door Sundblom elk jaar Santa in een nieuwe pose vereeuwigd, onder het motto "Thirst knows no season".


Santa zoals we hem over de hele wereld kennen
In Europa is Sint Nicolaas veel meer een geestelijke gebleven, een bisschop compleet met mijter en staf. In tal van landen zijn soortgelijke figuren in december actief, al dan niet geïnspireerd door de persoon van Sint Nicolaas, om kinderen die braaf geweest zijn cadeaus te geven. In Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk is het ‘t Kerstkind zelf (Christkindl, of Kris Kringle)

Christkindl
die deze taak krijgt toebedeeld, waarbij hij soms door St. Nicolaas op z'n tochten vergezeld wordt. In de Scandinavische landen is het een vrolijke elf genaamd Jultomten die geschenken rondbrengt, in een slee getrokken door geiten. Jultomten, die graag geintjes mag uithalen,

De kerstman is ook populair bij onze zuiderburen
woont in schuren en op zolders en is voor iedereen onzichtbaar behalve voor de kat van de familie. Je kunt hem lokken met zijn favoriete eten, een kommetje rijstpudding. Dit wordt buiten gezet en is de volgende ochtend vrijwel altijd opgegeten, vooral als de kat in de buurt is...


Father Christmas op een zegel van Canada
In Engeland leert de legende dat Father Christmas op Kerstavond elk huis bezoekt om de sokken van kinderen te vullen met snoepgoed en cadeaus. Hij wordt meestal afgebeeld met een kroon van kerstgroen en een kom wassail (warme kruidenwijn, vergelijkbaar met onze bisschopwijn). Uit Engeland komt ook het gebruik om elkaar kerstkaarten te sturen.

Père Noël
Tweede Kerstdag (feest van de Heilige Stephanus) wordt in Engeland niet als officiële feestdag gevierd. Deze dag heet daar "Boxing Day" omdat vanouds op deze dag dozen met geschenken en aalmoezen onder de behoeftigen werden uitgedeeld. In Frankrijk is Père Noël verantwoordelijk voor het vullen van kinderschoenen.


Kerstfeest midden in de zomer...
In Australië valt het Kerstfeest midden in de zomer, het is niet ongebruikelijk dat de temperatuur op Eerste Kerstdag tot 40 graden Celsius oploopt. Maar dat weerhoudt Santa Claus niet om de families in het land te bezoeken. In Sydney nemen duizenden families hun kerstmaal mee naar Bondi Beach om daar in de zon te picknicken.


Babouschka uit Rusland
In Rusland wordt geloofd dat een oude vrouw, Babouschka genaamd, met opzet de drie wijzen uit het oosten een verkeerde kant op stuurde zodat zij het Kindje Jezus in Bethlehem niet konden vinden. Later kreeg zij spijt van haar daad, maar kon ze de mannen niet meer vinden om de schade ongedaan te maken. Tot op de dag van vandaag bezoekt Babouschka op 5 januari Russische kinderen en laat zij cadeaus bij hun bed achter, in de hoop dat één van hen de baby Jezus is en het haar vergeven wordt.


De goedaardige heks
La Befana
In Italië leeft een zelfde soort verhaal over een vrouw die La Befana genoemd wordt, een vriendelijke heks die op een bezemsteel via de schoorsteen Italiaanse huizen binnenvliegt om speelgoed in de kousen van kinderen te stoppen. Befana had het te druk om de drie koningen de weg naar Bethlehem te wijzen, iets waar ook zij later spijt van kreeg. Toen ze haar fout inzag ging ze op zoek naar het kindje Jezus. Tot op de dag van vandaag vliegt zij op 6 januari van huis naar huis om het Christuskind te zoeken,

Speciaal kerststempel van het dorpje Christkindl in Oostenrijk. Talloze mensen versturen hun kerstpost via dit dorp vanwege de fraaie afstempeling
onderwijl snoepgoed en cadeaus achterlatend. In Griekenland worden cadeaus uitgewisseld op de feestdag van de heilige Vassilis (Sint Basilius), op 1 januari.

Het einde van alle Kerst- en Nieuwjaarsvieringen komt met het feest van Driekoningen, op 6 januari. Dan zijn ook in de Angelsaksische landen de "Twelve Days of Christmas" voorbij. In de Juliaanse kalender, die in Oost-Europa tot in het begin van de 20ste eeuw gebruikt werd,


Zelfs in Afrika brengt de Kerstman cadeaus
viel het Kerstfeest op 6 januari. Deze dag wordt daarom soms nog wel met "Klein Kerstmis" of "Oud Kerstmis" aangeduid. In veel landen worden de Drie Wijzen geëerd en is 6 januari een belangrijke feestdag. In Spanje, Mexico, Puerto Rico en Zuid-Amerika zijn het de Drie Koningen of de Drie Wijzen die geschenken voor kinderen meebrengen. Met Kerst ontvangen de Spaanse kindertjes één cadeau, de rest moet wachten tot Driekoningen, omdat zij de originele brengers van geschenken zijn.

Zo blijkt dat ieder land zo een eigen versie van een gulle weldoener in de kersttijd heeft. Hoofdzaak blijft echter de geest van het Kerstfeest: het samenzijn met dierbaren, familieleden en kennissen, het bijleggen van geschillen en het delen van voedsel en rijkdom. Bedenkt dat cadeaus daarbij alleen een middel zijn, geen doel op zich.

Ton Vis